ІСТОРИКО-ПРАВОВА ОЦІНКА ВОЛИНСЬКИХ ПОДІЙ  ПОЛЬСЬКИМ ЕКСПЕРТНИМ СЕРЕДОВИЩЕМ

Дмитро Ярмолюк

doi:10.32782/2305-9389/2025.33.05

Дмитро Ярмолюк Волинський національний університет імені Лесі Українки https://orcid.org/0009-0003-8625-2603

DOI: https://doi.org/10.32782/2305-9389/2025.33.05

Ключові слова: українсько-польське протистояння, Друга світова війна, геноцид, етнічні чистки, правова оцінка, Волинь, Східна Галичина

Анотація

У статті зроблено спробу здійснити правову оцінку Волинської трагедії, що впливає на міждержавні та міжнаціональні відносини і є важливою для історичного примирення між народами та державами. Частина суспільства та експертів уважають антипольську акцію проявом геноциду. Серед тих, хто першим почав використовувати цей термін, були представники крайньоправих середовищ. Указано, що саме така оцінка нині стала домінантною у позиції Польської держави і позиції суспільства. Інша частина науковців заперечувала проти терміна «геноцид» щодо волинських подій, оскільки вони не мали на меті винищення польського населення.Виокремлено позицію Ґжеґожа Мотики, який у своїх оцінках еволюціонував і нині розрізняє характер українсько-польського протистояння на Волині та Східній Галичині. Автор також указує на використанні щодо волинських подій терміна «етнічні чистки», який з юридичного погляду є поняттям неоднозначним. Констатовано, що нині з політичних та правових мотивів його вживають менше. Показано, що на історико-правову оцінку польською стороною волинських подій впливають постулати, які є у її підґрунті: умисне збурення українськими націоналістами, головними винуватцями масового винищення польського населення, позірно мирних і дружніх відносин між українцями та поляками у міжвоєнний період; розмежування особливостей українсько-польських відносин у міжвоєнний період та в роки Другої світової війни, таким чином «вириваючи їх із контексту»; визнання існування в керівних проводах націоналістичного підпілля та Української повстанської армії наказу чи детального плану винищення мирного польського населення на Волині та Галичині. Висловлюється теза про те, що розгляд волинських подій згідно з нормами міжнародного права дасть змогу зняти українсько-польські суперечки щодо історико-правової оцінки українсько-польського протистояння у роки Другої світової війни.

Посилання

1. Cebrat D. Informacja o śledztwie w sprawie ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów w latach 1939–1945 na terenie województw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego. Prawda historyczna a prawda polityczna w badaniach naukowych: ludobójstwo na kresach południowo-wschodniej Polski w latach 1939–1946 Bogusław Paź, red. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. S. 101–102.
2. Flemming M. Wydarzenia na południowo-wschodnich rubieżach a prawo międzynarodowe. Na Rubieży. 2006. Nr 88.
3. Gałązka W. Działalność śledcza w sprawach zbrodni nacjonalistów ukraińskich. Pamięć i Sprawiedliwość. 1996. Nr 39. S. 245–247.
4. Kruczek A. Kwalifikacja prawna zbrodni jest niezmienna. Nasz Dziennik. 2009. 11 marca. Nr 59. S. 6.
5. Kulińska L. Przemilczane ludobójstwo. Palestra. 2013. Nr 7–8.
6. Kura A. Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej w latach 1939–1947 w świetle śledztw prowadzonych przez prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej. Na Rubieży. 2008. Nr 100. S. 38–31.
7. Kuźniar B. Dowody zbrodni nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej w latach 1939–1947 oraz ich ocena w świetle prawa krajowego i międzynarodowego. Przegląd Geopolityczny. 2015. Nr 12. S. 59–72.
8. Lubczyński Kr. «Mordowano ich strasznie»: ukraińskie genocidum atrox. Dziennik Trybuna. 2022. 4–6 listopada. Nr 22. S. 20.
9. Madajczyk P. Polskie problemy z genocydem Rafała Lemkina. Dzieje Najnowsze. 2016. Nr 1.
10. Motyka G. Od rzezi wołyńskiej do akcji «Wisła»: konflikt polsko-ukraiński 1943–1947. Warszawa: Wydawnictwo literackie, 2011.
11. Motyka G. Ukraińska partyzantka 1942–1960 : działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2015.
12. Nijakowski L.M. Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej. Warszawa, 2013.
13. Nowak J. Ustalenia w sprawie śledztwa dotyczącego zbrodni ludobójstwa na Wołyniu. Nie zabijaj: nacjonalizm i ludobójstwo na Kresach wobec Kościoła, etyki chrześcijańskiej i zasad humanizmu. Włodzimierz Osadczy, Adam Kulczycki, wstęp i redakcja naukowa. Warszawa; Lublin: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Oddział w Lublinie, 2019. S. 13–24.
14. Osadczy W. Genocidium Atrox: bestialstwo w imię narodu. Zbrodnia ludobójstwa nacjonalistów ukraińskich w czasie II wojny światowej. Ludobójstwo OUN–UPA na Kresach Południowo-Wschodnich: Dawne Kresy Południowo-Wschodnie w optyce historycznej i współczesnej Pod redakcją Witolda Listowskiergo. T. 17. Kędzierzyn–Koźle, 2023. S. 102–109.
15. Rosolak M. Genocidium atrox, czyli ludobójstwo straszliwe. Rzeczpospolita. 2011. 28 kwietnia. Nr 14.
16. Rozpęndowski D. «Genocidium atrox». Ponad granicami. Odra – Niemien: kwartalnik Stowarzyszenia Odra – Niemien. 2023. nR 3/12. S. 18–21.
17. Siemaszko W., Siemaszko E. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia. 1939–1945. 2 t. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo von Borowiecky, 2008.
18. Szawłowski R. Genocyd, czyli zbrodnie na narodach. Myśl.pl 2008. Nr 11. S. 52–56.
19. Szawłowski R. Trzy ludobójstwa. Głos Emigracji i Kwartalnik Kresowy. 2003/2004. Nr 17/18. S. 8–16.
20. Szawłowski R. Trzy ludobójstwa. Nasz Dziennik. 2008. 28 marca. Nr 3(10). Dodatek historyczny IPN. S. I–IV.
21. Szwiec W. Informacja o śledztwie w sprawie ludobójstwa dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1939–1945 na terenie Huty Pieniackiej. Prawda historyczna a prawda polityczna w badaniach naukowych : ludobójstwo na kresach południowo-wschodniej Polski w latach 1939–1946. Bogusław Paź, red. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. S. 117–127.
22. Torzecki R. Polacy i Ukraińcy : sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej. Warszawa: W-wo Naukowe PWN, 1993.
23. Turejko T. Zbrodnia wołyńska w świetle prawa międzynarodowego. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2023. 240 s.
24. Warszawski D. Nazywanie nieszczęścia. Polityka. 2009. 7 listopada (Nr 45). S. 32–33.
25. Zając P. Informacja odnośnie do oceny karnoprawnej zdarzeń na terenie ówczesnego województwa wołyńskiego z lat 1939–1945 w oparciu o ustalenia śledztwa OKŚZpNP w Lublinie. Prawda historyczna a prawda polityczna w badaniach naukowych: ludobójstwo na kresach południowo-wschodniej Polski w latach 1939–1946. Pod red. Bogusława Pazia. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. S. 103–116.
26. Zając P. Problematyka ścigania i karania sprawców zbrodni ukraińskich nacjonalistów na ludności polskiej w latach 1939–1945 na terenie ówczesnego województwa wołyńskiego i lubelskiego. Na Rubieży 2012. Nr 119. S. 13–23.
27. Zając P. Prześladowania ludności narodowości polskiej na terenie Wołynia w latach 1939–1945 – ocena karnoprawna zdarzeń w oparciu o ustalenia śledztwa OKŚZPNP w Lublinie. Zbrodnie przeszłości: Opracowania i materiały prokuratorów IPN. Tom 2. Ludobójstwo. Pod redakcją Radosława Ignatiewa i Antoniego Kury. Warszawa, 2008. S. 35–49.
28. Zając P. Śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich na Wołyniu na ludności narodowości polskiej w latach 1939–1945. Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 2004. Nr 1. S. 152–166.
29. Zając P. Ustalenia śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich na Wołyniu na ludności narodowości polskiej w latach 1939–1945. Biuletyn Informacyjny. 27 Wołyńska Dywizja Armii Krajowej 2003. Nr 2/78. S. 4–21.
30. Zając P. Wołyń 1943: apogeum zagłady. Nazwać zbrodnie po imieniu: ustalenia Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w sprawie zbrodni z okresu II wojny światowej. Redakcja naukowa Sylwia Afrodyta Karowicz-Bienias, Rafał Leskiewicz, Andrzej Pozorski. Warszawa, 2021. S. 223–250.
31. Zbrodnia przeszłości. Opracowania i materiały prokuratorów IPN, t. 2, «Ludobójstwo» Radosław Ignatiew i Antoni Kura (red.). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, 2008.
32. Żurek S. Genocidum atrox. Kresowy Serwis Informacyjny. 2022. Nr 04 (131). S. 41–47; Nr 05 (132). S. 22–28; Nr 06 (133). S. 41–44.
33. Żurek S. Polskie kobiety – ofiary genocidum atrox. Cz 1–2. Kresowy Serwis Informacyjny. 2024. Nr 10 (161). S. 8–16; 2024. Nr 11 (162). S. 10–16.
34. Каліщук О. Волинська трагедія в контексті геноцидних студій. Український історичний журнал. 2025. № 1. С. 225–238.
35. Каліщук О. Правові аспекти оцінки українсько-польського протистояння в роки Другої світової війни. «Волинь-43»: міфи і реальність : збірник наукових праць / упоряд. М.М. Кучерепа, А.Г. Шваб. Луцьк : Вежа-Друк, 2019. С. 238–249.
36. Ухач В. «Геноцидна» інтерпретація українсько-польських взаємин у 1943–1944 роках у візіях сучасних дослідників (історико-правовий аспект). Актуальні проблеми правознавства. 2017. № 3/11. С. 41–46.